Doświadczenia traumatyczne w dzieciństwie potrafią odcisnąć piętno na całe życie – czasem w sposób niemal niezauważalny dla otoczenia, a jednocześnie druzgocący dla psychiki dziecka. Zespół stresu pourazowego (PTSD) u najmłodszych może przyjmować zupełnie inne formy niż u dorosłych, a jego objawy bywają mylone z lenistwem, buntem czy „trudnym charakterem”. Tymczasem nieleczone PTSD prowadzi do głębokich zaburzeń emocjonalnych i rozwojowych. Jak więc rozpoznać, że dziecko potrzebuje pomocy – i jak reagować?

Czym jest PTSD – wyjaśnienie zjawiska

Zespół stresu pourazowego to zaburzenie psychiczne, które może rozwinąć się w wyniku przeżycia lub bycia świadkiem traumatycznego wydarzenia. Najczęściej kojarzone jest z żołnierzami, ofiarami wypadków lub katastrof, jednak dzieci również są na nie narażone – czasem bardziej niż dorośli. Traumą może być nie tylko przemoc fizyczna, ale też emocjonalna, śmierć bliskiej osoby, rozwód rodziców, przewlekła choroba, a nawet nagła zmiana środowiska życia (np. migracja).

U dzieci układ nerwowy i emocjonalny jest dopiero w trakcie formowania, dlatego silne doświadczenie przekraczające możliwości psychiczne dziecka może trwale zaburzyć jego rozwój emocjonalny. PTSD wpływa na zdolność do budowania relacji, uczenia się, regulacji emocji i samooceny.

Więcej informacji na temat tego, czym jest PTSD i jak może się objawiać, znajdziesz tutaj: https://poradnictworodzinne.pl/trauma-czy-dotyka-cie-ptsd/

Objawy PTSD u dzieci – co powinno zaniepokoić

Zespół stresu pourazowego u dzieci i młodzieży może przejawiać się bardzo różnie, w zależności od wieku, temperamentu, rodzaju traumy oraz środowiska rodzinnego. Nie istnieje jeden uniwersalny zestaw objawów, ale są pewne sygnały, które powinny wzbudzić czujność rodziców, nauczycieli i opiekunów.

U najmłodszych – regres i zaburzenia rytmu dnia

Dzieci przedszkolne i wczesnoszkolne mogą manifestować objawy PTSD poprzez regresję – cofanie się do wcześniejszych etapów rozwoju. Dziecko, które już opanowało korzystanie z toalety, zaczyna się moczyć; dziecko, które spało samodzielnie, nagle nie chce zasypiać bez rodzica. Często pojawia się też silne przywiązanie do jednej osoby (np. matki) i panika przy jej nieobecności.

Typowe są zaburzenia snu: trudności z zasypianiem, nocne koszmary, budzenie się z krzykiem. Dzieci mogą również mieć trudności z koncentracją i zachowaniem uwagi, przez co pogarszają się ich wyniki w nauce, mimo wcześniejszych sukcesów.

W zachowaniu można zauważyć impulsywność, drażliwość, nagłe wybuchy złości, ale też wycofanie i apatię. Wiele dzieci unika miejsc, sytuacji czy osób kojarzących się z traumą, a także wykazuje lęk przed scenariuszami pozornie niegroźnymi – jak ciemność, samotność w pokoju czy nawet rysunki związane z tematem straty.

Młodzież – tłumienie emocji i objawy psychosomatyczne

W wieku nastoletnim PTSD przybiera często formę wycofania i emocjonalnego odrętwienia. Nastolatki mogą unikać rozmów o traumatycznym wydarzeniu, minimalizować je lub wypierać. Zamiast płakać czy rozmawiać, tłumią emocje, co może prowadzić do zachowań autodestrukcyjnych: cięcia się, eksperymentowania z używkami, ucieczek z domu.

Nierzadko obserwuje się też objawy somatyczne: bóle głowy, brzucha, przewlekłe zmęczenie, napięcie mięśni. Badania nie wykazują przyczyn medycznych – to ciało reaguje na niezintegrowaną traumę.

Część młodych osób stara się kontrolować rzeczywistość nadmiernym perfekcjonizmem, innym zaś trudno utrzymać podstawowe obowiązki szkolne czy relacje z rówieśnikami. PTSD może być także źródłem lęków społecznych, problemów ze snem, chronicznego poczucia winy i wstydu.

Trudności w szkole jako konsekwencja PTSD

Zespół stresu pourazowego znacząco wpływa na proces uczenia się. Dziecko w stanie przewlekłego napięcia i czujności (tzw. „hiperwzbudzenia”) ma ograniczony dostęp do funkcji wykonawczych mózgu: trudniej mu się skupić, zapamiętywać, rozwiązywać problemy. Może sprawiać wrażenie znudzonego, niezainteresowanego lub agresywnego – podczas gdy jego umysł funkcjonuje w trybie przetrwania.

Nauczyciele, nieświadomi wcześniejszych doświadczeń dziecka, często interpretują takie zachowanie jako brak wychowania czy lenistwo. Tymczasem to właśnie szkoła, z całą swoją strukturą, wymaganiami i presją, może być dla dziecka z PTSD źródłem dodatkowego stresu. Ważne jest, aby placówki edukacyjne rozwijały kompetencje w zakresie wsparcia psychicznego i traumy rozwojowej.

Iluzoryczne lęki i flashbacki – jak działa dziecięcy umysł po traumie

Dzieci często nie potrafią logicznie wyjaśnić, co się z nimi dzieje. Lęki, które wydają się dorosłym absurdalne – jak przed potworem pod łóżkiem czy przed jazdą autobusem – mogą być zakodowanymi symbolami prawdziwej traumy. Dla dziecka nie ma znaczenia, że „już jest bezpieczne” – jego mózg, nieprzetworzywszy stresu, cały czas działa w trybie alarmowym.

Flashbacki, czyli nagłe, realistyczne wspomnienia traumy, mogą objawiać się poprzez zabawy tematyczne, rysunki, dialogi z wymyślonymi postaciami. Czasem dziecko wprost odgrywa sceny przemocy lub tragedii, co bywa szokujące dla dorosłych – jednak jest to forma odreagowywania, a nie złej woli.

Kiedy i jak szukać pomocy

Jeśli zachowanie dziecka zmienia się gwałtownie lub długotrwale, a próby rozmowy nie przynoszą efektów, warto skonsultować się ze specjalistą – najlepiej psychoterapeutą dziecięcym lub psychiatrą dziecięcym. Diagnoza PTSD nie jest wyrokiem – to początek drogi do leczenia.

Terapia poznawczo-behawioralna, EMDR (Eye Movement Desensitization and Reprocessing), bajkoterapia czy terapia zabawą to metody stosowane w leczeniu dzieci i młodzieży z doświadczeniem traumy. Niezwykle ważne jest też wsparcie emocjonalne ze strony rodziny – bez oceniania, z uważnością i cierpliwością.

Dziecko nie „wyrasta” z traumy

Jednym z najgroźniejszych mitów jest przekonanie, że dzieci „same zapomną” albo że „czas leczy rany”. Nieleczone PTSD może ewoluować w depresję, zaburzenia lękowe, trudności w nawiązywaniu relacji, a nawet prowadzić do prób samobójczych w okresie dojrzewania lub dorosłości.

Warto pamiętać, że wczesna reakcja i otwarte podejście do emocji dziecka to najlepszy sposób, aby zapobiec długofalowym skutkom traumy. Zamiast ignorować niepokojące objawy, należy je traktować jako sygnał wołania o pomoc.

Artykuł zewnętrzny.